القاب بلندی که برای آن حضرت در منابع تاریخی ذکر شده، بیانگر کمالات انسانی و عظمت شخصیت این بانوی بزرگوار است. به مناسبت پنجم جمادی‌الاولی، سالروز ولادت حضرت زینب(س)، درباره صفات و القاب آن حضرت با آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی، از محققان و مورخان نام‌آور تاریخ تشیع و استاد برجسته حوزه علمیه قم به گفت‌وگو نشستیم. گفتنی است آیت‌الله یوسفی غروی در زمینه «فقه و اصول» و «تاریخ و حدیث» دارای تألیفات بسیاری است که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب‌های «اصول العقائد فی الاسلام»، «الاسلام و الحضارة الغربیه»، «القضاء و القدر فی القرآن و الحدیث»، «المشکاة فی خلل الصلاة»، «النجاة فی القیامة فی تحقیق امر الامامة» و... اشاره کرد.

درباره نام و القاب حضرت زینب کبری(س) تفاسیر و نظرات مختلفی مطرح شده که قابل بحث و بررسی است؛ زینب به چه معناست و چرا نام آن حضرت به صفت کبری آراسته شده است؟ 

زینب نام درختی بیابانی و سرسبز بود که در عربستان می‌رویید و اعراب آن را به عنوان نام دخترانه نیز به کار می‌بردند. بنابر اخبار و روایات معتبر تاریخی، پیامبر(ص) از حضرت خدیجه(س) به جز حضرت فاطمه(س) دارای سه دختر دیگر نیز بودند که زینب و ‌ام‌کلثوم نام دو تن از آن‌ها بود و هر دو در زمان حیات پدرشان از دنیا رفتند و حضرت زهرا(س) برای جاویدان کردن نام خواهرانش، اسم آن‌ها را روی دخترانش گذاشت. اما در مورد لقب کبری باید بگویم در بین شیعیان مشهور و بر سر زبان‌هاست که حضرت زینب(س) از ‌ام‌کلثوم بزرگ‌تر بوده و به این دلیل نام ایشان با لقب کبری می‌آید، اما این تصور درست نیست. واقعیت این است حضرت زینب(س) حدود سال هفتم هجری یعنی دو یا سه سال پیش از وفات پیامبر(ص) به دنیا آمده و در وقت شهادت مادرشان تقریباً سه سال داشتند در حالی که‌ ام‌کلثوم در آن زمان پنج ساله بوده است. در کتاب‌های رجالی نیز زینب(س) و ‌ام‌کلثوم را از صحابی پیامبر(ص) شمرده‌اند؛ یعنی کسانی که رسول خدا(ص) را درک کرده و برخی از احادیث ایشان را شنیده باشند. در این کتاب‌ها تصریح شده ‌ام‌کلثوم بزرگ‌تر بوده است.

دلیل لقب کبری این است که در بین اعراب آن زمان مرسوم بود اگر در خانواده‌ای نام دو فرزند مشترک بود، فرزند بزرگ‌تر را اگر مذکر بود اکبر و اگر مؤنث بود کبری و فرزند کوچک‌تر را نیز اصغر یا صغری می‌نامیدند. پس از اینکه امیرالمؤمنین(ع) از کوفه به عراق منتقل شدند، پس از شهادت حضرت زهرا(س)، با همسران دیگری ازدواج کردند و صاحب فرزندان دیگری شدند که نام برخی از آن‌ها زینب بود و برای تفاوت قرار دادن بین آن‌ها، حضرت زینب(س) را که بزرگ‌تر از دیگر زینب‌ها بودند، زینب کبری نامیدند. 

پس اینکه در بسیاری از منابع متأخر، زینب را به معنای زینت پدر و نام‌گذاری آن حضرت را به پیامبر(ص) یا امیرالمؤمنین(ع) نسبت می‌دهند نادرست است؟

بله این‌ها حرف‌های کاملاً غیرمستندی است و به هیچ سند و روایت معتبری متکی نیست؛ اغلب در منابع نامعتبر و بین عوام می‌گویند نام‌گذاری زینب و ‌ام‌کلثوم به‌خصوص حضرت زینب(س) توسط پیامبر(ص) بوده و طوری معنا می‌کنند که معنای این اسم، «زینت اب» بوده و یا تعبیر می‌کنند امیرالمؤمنین(ع) ایشان را زینب نامیدند به معنای زینت پدر؛ در حالی‌که همان‌طور که عرض کردم زینب یک اسم عربی معروف و شناخته شده بین اعراب به‌ویژه مکیان بوده، حتی پیش از اسلام.

باید تأکید کنم نام‌گذاری حضرت زینب(س) توسط خود حضرت زهرا(س) انجام شده؛ زیرا یکی از آداب اجتماعی خانواده‌های محتشم عرب این بود که نام‌گذاری را به مادران واگذار می‌کردند. همچنان‌که در قرآن کریم مادر حضرت مریم(س) درباره ایشان می‌فرماید: «وَ إِنِّی سَمَّیْتُهَا مَرْیَمَ»؛ من نام او را مریم نهادم. در شعری از امیرالمؤمنین(ع)، در جنگ خیبر آمده است: «انَا الَّذی سَمَّتْنی اُمّی حَیدَرَة»؛ من کسی هستم که مادرم نامم را حیدر نهاد؛ که البته پدرشان حضرت ابوطالب نام ایشان را پس از ۴۰ روز به «علی» تغییر دادند چون معتقد بودند مقام و مرتبه این فرزند والاست و باید علی نامیده شود. در آن زمان پدران می‌توانستند نامی را که مادران برگزیده بودند تغییر دهند. 

یکی از القاب معروف حضرت زینب(س) عقیله بنی‌هاشم است. آن حضرت از نظر علم و دانش در چه سطحی بودند که به این لقب مشهور شدند؟

عقیله به معنای عاقل‌ترین فرد در میان بانوان است و عقیله بنی‌هاشم یعنی بانوی اندیشمند زنان بنی‌هاشم. نقل شده زمانی که امام علی(ع) از مدینه به کوفه منتقل شدند، حضرت زینب(س) در منزلشان در کوفه برای بانوان جلسات مختلف داشتند و زنان شهر به ایشان مراجعه می‌کردند و مسائل شرعی‌شان را می‌پرسیدند. همچنین آن حضرت برایشان جلسات تفسیر قرآن برگزار و معانی آیات قرآن را برای آن‌ها تبیین می‌کردند. در برخی از کتاب‌هایی که درباره آن حضرت نوشته شده از جمله کتاب زینب کبری اثر شیخ محمدجعفر نقدی، از قول شخصی به نام مازنی که همسایه امیرالمؤمنین(ع) بوده نقل شده: من شاهد بودم زنان برای مراجعه به حضرت زینب(س) به منزل علی(ع)رفت‌وآمد داشتند. 

از دیگر دلایل علم حضرت زینب(س)، خطبه‌های فصیح و بلیغ ایشان پس از واقعه عاشوراست. ایشان هم در کوفه و هم در شام، در مقابل ابن‌زیاد و یزید سخنان ارشادی و امر به معروفی و نهی از منکری داشته‌اند و این سخنان دلالت و نشانه روشنی است بر مقدار علم و معارف حضرت زینب کبری(س).

برخی از محققان، حضرت زینب(س) را دارای علم لدنی دانسته‌ و تفصیل بسیاری نیز برای آن ارائه داده‌اند؛ این مسئله تا چه حد مستند و قابل اعتماد است؟

علم لدنی به معنای علمی است که بی‌واسطه و بدون تعلیم و تعلم بدست آمده باشد و برگرفته از آیه ۶۵ سوره کهف است که خدا می‌فرماید: «وعلمناه من لدنا علما». ما او(خضر) را از نزد خود علم آموختیم. این علم مورد احتجاج حجج الهی است یعنی پیامبران و اوصیای آنان که امامان هستند.

بنابراین نمی‌شود گفت حضرت زینب(س) دارای علم لدنی بودند. ما در کدام روایت از کدام معصوم داریم حضرت زینب(س) دارای علم لدنی است؟ آن حضرت قطعاً دارای علم لدنی نبودند. برخی از کلامی که از امام زین‌العابدین(ع) خطاب به عمه خود زینب(س) فرمودند: «انت بحمدالله عالمة غیر معلمه و فهیمة غیر مفهمه» تو عالمی هستی که معلم ندیده‌ای و دانایی هستی که با آموختن عالم نشده‌ای» این‌گونه استنباط کرده‌اند که آن حضرت دارای علم لدنی بودند. هرچند این فرمایش امام سجاد(ع) بهترین شاهد بر مقام علمی والای حضرت زینب(س) است، اما این‌ صحبت‌ها که در مورد علم لدنی ایشان مطرح می‌شود یا لفاظی مداحان است و یا در کتب غیرمعتبر آمده و صحت ندارد. 

 حضرت زینب(س) از نظر تقوای الهی و پرهیزگاری چه جایگاهی داشتند؟ برخی از همین منابع متأخر که به آن‌ها اشاره فرمودید آن حضرت را دارای مقام عصمت دانسته‌اند.

بی‌شک حضرت زینب(س) تالی تلو معصوم است و از لحاظ تقوا و پرهیزگاری در ردیف معصومین(ع) و والدینش بوده ولی این مسئله دلیلی بر اینکه ایشان مثل مادرشان حضرت زهرا(س) دارای مقام عصمت باشند نیست. دلیل برعصمت حضرت زهرا(س) آیه تطهیر است. چون ایشان یکی از پنج تن آل‌عبا(حضرت محمد(ص)، حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)) است که همگی زیر عبای پیامبر(ص) آمدند و همان زمان آیه تطهیر درباره آن‌ها نازل شد: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا». بی‌گمان خدا اراده کرده آلودگی را از شما اهل بیت بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.

این پاکی خاصی است که از آن تعبیر به عصمت می‌کنند. این آیه در مورد خمسه طیبه است و مشابه آن، هیچ آیه و روایتی در مورد غیر این پنج تن نداریم. معنای این آیه را به سایر ائمه توسعه دادند ؛ یعنی دیگر امامان از حضرت سجاد(ع) تا امام زمان(عج) نیز دارای مقام عصمت و معصوم از گناه و خطا هستند. اما هیچ دلیل و گواهی بر عصمت هیچ امامزاده‌ای از جمله حضرت زینب(س) نداریم.

در پایان اگر نکته‌ای درباره فضائل وجودی آن حضرت ناگفته مانده بفرمایید.

حضرت زینب کبری در خاندان نبوت و امامت و دامان فاطمه زهرا(س) رشد کرده و از محضر پدربزرگش حضرت محمد(ص)، پدرش امام علی(ع) و مادرش حضرت زهرا(س) درس‌ها آموخته است. بی‌شک چنین فردی دارای کمالات گسترده و عابده و عاقله‌ای است که شأن بسیار والایی دارد. منابع تاریخی، گواهی بر علم، ایمان، تقوا، تهجد، صبر و ایثار، شجاعت، صلابت و دیگر مراتب والای وجودی این بانوی برجسته هستند. این بانوی بزرگ می‌توانند بهترین الگو و اسوه برای زنان مسلمان باشند. ایشان اگر چه دارای مقام عصمت نبودند ولی به چنان درجه‌ای دست یافتند که از نظر علم و تقوا تالی‌تلو معصومین هستند یعنی نزدیک به آن‌ها و در درجه پس از آن‌ها قرار دارند.